PerCo analyseert de groepsprocessen van ‘De Verraders’

Misschien zag je PerCo-consulent Frank Boddin de afgelopen weken opduiken in het VTM-programma De Verraders – De Ronde Tafel. Daarin kaderde hij het gedrag van de bekende Vlamingen die deelnamen aan een intensief spel waarbij de ‘bondgenoten’ de ‘verraders’ in de groep moeten ontmaskeren. Hij had er een vette maar smakelijke kluif aan. En nu komt het meest interessante: de processen die Frank ontdekte, doen zich ook voor op de werkvloer. 

Toen VTM PerCo contacteerde, was hun vraag eigenlijk om iets te komen vertellen over het detecteren van leugens en bedrog. Maar in tegenstelling tot populaire overtuigingen, bestaan er geen eenduidige manieren om echt zeker te weten wanneer iemand liegt. We gooiden het dan ook over een andere boeg, en analyseerden de boeiende, sociale dynamieken in de groep, die uiteindelijk tot de spannende ontknoping leidden.

Dat de twintig kandidaten stuk voor stuk succesvolle, Bekende Vlamingen zijn die streven naar resultaat (een groot zelfmotief), droeg bij aan de spanning en de soms hoogoplopende emoties. Ook de stress en vermoeidheid bij de deelnemers zorgde ervoor dat de sociale dynamieken nog versterkt werden.   

Groepsdynamiek: een stuurloos schip

Zoals sommige kandidaten (pijnlijk) ondervonden, laat de sociale dynamiek zich niet zomaar sturen. Zo zagen we de verraders elke aflevering strategieën beramen voor de volgende dag, waarbij volop werd ingezet op perceptiemanagement: het beïnvloeden van het imago van bepaalde kandidaten. In de praktijk pakte dit echter telkens weer anders uit.

We zagen een verraadster heel hard haar best doen om actief de mening van anderen te sturen. Toen dit niet lukte, deed ze er nog een schepje bovenop. Doordat ze emotioneel werd en zich versprak, maakte ze zichzelf verdacht, waarmee de self-fulfilling prophecy rond was: ze was bang om verdacht te worden, deed aan overprofilering om anderen verdacht te maken en werd net daardoor verdacht.

Dit gebeurt ook op de werkvloer. Je kan je vast wel een situatie herinneren waarin een leidinggevende of collega probeerde om de groepsdynamiek te sturen, maar hier jammerlijk in mislukte. Wellicht – en dit hoef je wat ons betreft niet noodzakelijk luidop toe te geven – overkwam het jezelf ook weleens. Is het niet op het werk, dan wel binnen je privéleven.

Je kan je kinderen dan wel proberen enthousiast te maken voor dat uitstapje naar de tandarts door hen te vertellen hoe jij geniet van het geluid van een tandartsboor; In de praktijk zal je waarschijnlijk weinig animo creëren. Hoe meer je je best doet, hoe meer je kinderen zullen aanvoelen dat je niet authentiek bent en dat de tandartspraktijk niet ‘even leuk is als Plopsaland’. En zo is de self-fulfilling prophecy – drama op de achterbank – een feit. 
 

Sociaal luieren

Een kandidaat werd naar huis gestemd omdat hij zich onbewust ‘verdacht’ maakte door aan social loafing of sociaal luieren te doen. Iets wat je vaak ziet tijdens meetings of groepsprojecten, zeker met grotere teams: bepaalde groepsleden stellen zich minder actief op en surfen mee op de inspanningen en het succes van de groep.

Als anderen dit opmerken, zullen ze dit gedrag afstraffen. We zijn namelijk allergisch aan profiteurs en willen het evenwicht in de groep bewaren. Onze cheating detection staat altijd aan. Nonkel Guido mag dan wel denken dat de rest van de familie het niet door heeft dat hij altijd net naar het toilet moet als er wordt afgewassen, wij weten beter.
 

Roddels, spot en moord

Toen een sterke kandidaat zich plots dominant begon te profileren binnen de groep, kwam er vanzelf een roddelstroom op gang. Het scheelde niet veel of hij werd die dag nog ‘vermoord’.

Al van toen we ons dagelijks kostje nog al jagend en verzamelend bij elkaar scharrelden, streven we binnen sociale groepen naar gelijkheid. We aanvaarden leidende figuren zolang die niet te dominant worden. Als dat gebeurt, of als iemand bijvoorbeeld doorgroeit en een hogere functie krijgt, doen we er alles aan om de overdominantie van dat individu tegen te gaan. Zo willen we de gelijkheid en de (vermeende) onrechtvaardigheid in de groep herstellen.

Daarvoor beschikken we over een doos vol niet al te fraaie trucs, die gedragspsychologen het STOP-principe (Strategies To Overcome the Powerful) doopten. Mark van Vugt, professor in de evolutionaire psychologie, beschreef hoe we deze technieken al miljoenen jaren hanteren. Het begint met roddelen om de machtige persoon neer te halen. Mensen vormen kliekjes van gelijkgezinden en gaan samenspannen tegen de ‘te machtige’ persoon. Ook spot en ongehoorzaamheid behoren tot het wapenarsenaal. Als dit allemaal niet helpt, volgt er soms een regelrechte aanslag.

Dat dit zelfs in onze moderne samenleving nog extremen kan aannemen, bleek bijvoorbeeld uit de serie ‘boss-nappingen’ in Frankrijk, waar tijdens de economische crisis en de bijhorende ontslagrondes van begin jaren 2000 managers van verschillende bedrijven werden vastgehouden door boze werknemers tot de politie hen, soms pas na twee dagen, kon bevrijden. Waarmee we zeker niemand op ideeën willen brengen…
 

Samen zijn we dommer

Een ander opvallend proces was de tunnelvisie en de bijhorende confirmation bias die bij sommige kandidaten heel sterk naar voren kwam. Ze waren soms zo overtuigd van de schuld van een bepaalde kandidaat, dat elke gedraging en uitspraak verdacht werd.

Het vermogen om na te denken over de intenties, gevoelens en gedachten van anderen is bijzonder nuttig (dit noemen we de theory of mind). Zo kunnen we empathie opbrengen en samenleven in sociale verbanden.

Dit kan echter omslaan in overmentaliseren: je gaat te veel invullen voor de ander en denkt diens intenties te kennen. Hierbij komt dan het fenomeen van de confirmation bias: het zoeken en interpreteren van informatie die onze overtuigingen bevestigt én het negeren van informatie die je gedachten tegenspreekt. Uit onderzoek (Wason 1960, Nickerson 1998, Iyengar & Hahn, 2009) blijkt dat mensen ditzelfde principe toepassen bijvoorbeeld bij het lezen van een krant; en dat ze zelfs informatie negeren die hun vooropvatting tegenspreekt. Dit noemen we cognitieve dissonantie (Festinger, 1954).

Deze tunnelvisie wordt nog eens versterkt door het principe van Group think: we beïnvloeden elkaar als groep en versterken de collectieve confirmation bias (Asch 1955 en Larsen 1990). Ook het effect dat we gebeurtenissen verkeerd onthouden, wordt onder invloed van een groep nog versterkt (Kahneman, 2012). We denken dat we als groep slimmer zijn, maar dit blijkt dus een illusie.

We hoeven je er vast niet van te overtuigen dat dit ook op de werkvloer speelt én grote gevolgen kan hebben. Als je ervan overtuigd bent dat je leidinggevende jou steevast benadeelt, dan zal je elke kleine actie als dusdanig interpreteren, tot dat onverwachte compliment aan toe. Als je collega er ook van overtuigd is dat jullie manager niet iedereen gelijk behandelt, is het hek helemaal van de dam.

Deze groepsdruk werd nog eens versterkt door the need for closure. Dat is onze behoefte om een stresssituatie zo snel mogelijk te verlaten. Daarvoor negeren we desnoods ons eigen buikgevoel en nemen we beslissingen die eigenlijk niet goed aanvoelen, al dan niet onder groepsdruk. Dit speelde bijvoorbeeld bij bondgenoot Véronique tijdens de finale-aflevering.

Begrijpen in plaats van bijsturen

De sociale dynamieken die Frank opmerkte bij het analyseren van de afleveringen van De Verraders waren, voor ons althans, op zich niet verrassend, aangezien ze zo menselijk en universeel zijn. Hoewel je deze processen dus niet kan sturen, is het absoluut zinvol om je ervan bewust te zijn om er beter mee om te kunnen.

Bij PerCo leren we in onze trainingen geen ‘makkelijke communicatietrucjes’ aan, net omdat groepsdynamiek een complex gegeven is dat je niet zomaar kan bijsturen. Veel belangrijker is je mindset: wat is je doel, wat wil je samen bereiken? Als je met de juiste intenties een situatie aangaat, volgt het gedrag vanzelf. Vergelijk het met een acteur die de bedoelingen en gevoelens van een personage doorvoelt om van daaruit heel spontaan de juiste intonaties te leggen en de bijpassende lichaamstaal te spreken.

Goed observeren en zich flexibel opstellen, leverde topverrader Bart de overwinning op. Maar ook in werk- en crisissituaties zijn dat belangrijke vaardigheden, zeker als het vanuit een pure intentie gebeurt.

Zo vermijd je dat je niet als authentiek wordt ervaren, dat men je probeert neer te halen met roddels of meer extreme uitspattingen zoals boss-napping. Wie weet, kan het je zelfs helpen om menig ‘achterbankdrama’ te ontzenuwen.